9.10.08

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ



Σε συνέχεια της προηγούμενης Παρασκευής, το δεύτερο μέρος της ομιλίας της αρχαιολόγου Αγγελικής Κοτταρίδη.

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ

ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ


μέρος 2ο

Στα κλασικά χρόνια η απεικόνιση αυτού του μύθου περιορίζεται κυρίως στην αγγειογραφία που κάποτε έχει τα στοιχεία αυτού που σήμερα θα λέγαμε λαϊκή τέχνη. Αξίζει να παρατηρήσει κανείς τρεις αγγειογραφίες στις οποίες αποτυπώνεται με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο η εξέλιξη της αντίληψης για το μύθο των Γοργόνων: Στην πρώτη, ζωγραφισμένη πριν από τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ., δεσπόζει το θνήσκον ακέφαλο σώμα της φτερωτής Μέδουσας τα τερατώδη στοιχεία όμως έχουν εξαφανιστεί, δεν υπάρχουν φίδια ούτε οι αγριεμένες Γοργόνες και το κομμένο κεφάλι που μισοφαίνεται από το σακούλι του Περσέα εξακολουθεί να είναι άσχημο αλλά πιο αστείο παρά τρομακτικό. Στην δεύτερη εικόνα που χρονολογείται μετά τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ., κυριαρχεί ο ήρωας που αποστρέφοντας το κεφάλι αποκεφαλίζει τη Μέδουσα που δεν είναι πια τέρας. Με μάτια κλειστά, ωραία και ανήμπορη, παραδομένη στο θάνατο, αν δεν είχε φτερά θα την μπέρδευε κανείς με λαβωμένη Αμαζόνα. Στην Τρίτη εικόνα που έγινε τον 4ο αιώνα υπάρχει μόνο ο ήρωας και η θεά ανάμεσά τους, στα χέρια της Αθηνάς, το κομμένο κεφάλι της ωραίας ποια Μέδουσας και το αντικαθρέφτισμά της στην ασπίδα του Περσέα. Μέσα σε λίγες γενικές η ελληνική τέχνη εξανθρώπισε το τέρας…

Ας δούμε όμως λίγο καλύτερα την φοβερή Γοργώ: Σαν «πότνια θηρών», πλαισιωμένη από άγρια λιοντάρια, τον "φόβο των θνητών", και τα δύο παιδιά της, τον Πήγασο και τον Χρυσάορα, δεσπόζει στο αέτωμα του ναού της Άρτεμης στην Κέρκυρα, ενός από τους πιο παλιούς αρχαϊκούς ναούς που γνωρίζουμε, ορίζοντας τον χώρο του ιερού, σπέρνοντας θείο δέος σε όσους την αντικρίζουν. Το φτερωτό της σώμα - σώμα γυναίκας, δυνατό και ρωμαλέο - δε διαφέρει σε τίποτα από τις υπόλοιπες φτερωτές γυναικείες μορφές της αρχαϊκής τέχνης. Το τέρας εκδηλώνεται στο κεφάλι: με φίδια να τυλίγονται ανάμεσα στις μπούκλες των μαλλιών, με το βαθιά ρυτιδωμένο πρόσωπο, τα γουρλωμένα μάτια και την πλακουτσωτή ζωώδη μύτη η Γοργώ δείχνει τα τρομερά της δόντια, κοιτάζοντας πάντα κατάφατσα τον θεατή.

Το φριχτό κεφάλι της, αυτό το κεφάλι που και νεκρό κρατάει ακέραιη την τρομερή δύναμή του, είναι το όπλο της, το σκιάχτρο κατεξοχήν του αρχαίου κόσμου. Ο Οδυσσέας, άντρας ώριμος, ήρωας δοκιμασμένος σε χίλιους κινδύνους, την πιο κρίσιμη στιγμή του ταξιδιού του, ενώ είναι στον Κάτω Κόσμο και μιλάει με τους νεκρούς, νιώθει να πρασινίζει από την τρομάρα στην ιδέα και μόνον πως μπορεί να του στείλει η Περσεφόνη το κεφάλι της Μέδουσας και το βάζει κυριολεκτικά στα πόδια.
Η γλώσσα που κρέμεται ανάμεσα από τα ανοιχτά χείλη, τα σουβλερά δόντια, τα γουρλωμένα μάτια, τα φίδια οδήγησαν τον Φρόυντ να συσχετίσει σε μια ψυχαναλυτική προσέγγιση τη Γοργώ με το άγχος του ευνουχισμού και να αναγνωρίσει σε αυτήν μια «Vagina Dentata», μια προσέγγιση που βρήκε πολλούς οπαδούς τα τελευταία χρόνια.

Αξίζει όμως να τονιστεί και μια άλλη διάσταση: αρχετυπική μάσκα του φόβου το Γοργόνειο, βαλμένο επάνω στην αιγίδα της Αθηνάς, γίνεται το πιο αποτελεσματικό όπλο της θεάς εναντίον των εχθρών της. Στην πραγματικότητα η δράση του Γοργόνειου εξαρτάται από την θέση που έχει κανείς σε σχέση με αυτό. Όταν βρίσκεται απέναντί του, σαν αντίπαλος, είναι άκρως επικίνδυνο ακόμη και θανατηφόρο, όταν βρίσκεται πίσω του, σαν κάτοχος, το Γοργόνειο αποδεικνύεται ατίμητος θησαυρός: γεννώντας τον φόβο τρέπει σε φυγή τον εχθρό και αποτρέπει το κακό. Έτσι το Γοργόνειο καταξιώνεται σαν το δυνατότερο φυλαχτό του αρχαίου κόσμου. Λειτουργώντας ως το κατεξοχήν αλεξίκακον, η μάσκα φόβου βρίσκεται παντού: στις ασπίδες και τους θώρακες των πολεμιστών, στα ρούχα και στα κοσμήματα των γυναικών, στους τάφους, στους ναούς, στα νομίσματα, στα τείχη των πόλεων και όπου αλλού μπορεί κανείς να φανταστεί.

Το άλλο φυλαχτό-ξόρκι-σκιάχτρο του αρχαίου κόσμου είναι ο απειλητικά ορθωμένος πέτρινος φαλλός. Ανεικονικό σύμβολο - ένας σωρός από πέτρες - , λίθινη εικόνα - άγαλμα του φαλλού - ή ιθυφαλλική ερμαϊκή στήλη, σημαίνει τα όρια και δηλώνει τον κίνδυνο, αν τολμήσει κανείς να τα παραβιάσει, αφού τον τόπο αυτόν τον υπερασπίζονται «βαρβάτοι άντρες». Μελέτες έχουν δείξει ότι η επίδειξη των γεννητικών οργάνων σε στύση είναι μια χαρακτηριστική απειλητική συμπεριφορά που παρατηρείται όχι μόνον στους ανθρώπους αλλά και στους πιθήκους.

Ας επιστρέψουμε όμως στο Γοργόνειο. Από πού εκπορεύεται στην πραγματικότητα η τρομακτική του δύναμη; Εκτός από την ψυχαναλυτική προσέγγιση που κινείται κυρίως στο επίπεδο της μοντέρνας ερμηνείας, αξίζει, νομίζω, να προσέξει κανείς ακόμη δύο στοιχεία, που αποτελούν εικονογραφικά χαρακτηριστικά με ιδιαίτερη σημασία: τα γυμνωμένα δόντια και τα γουρλωμένα μάτια που κοιτάζουν κατευθείαν τον θεατή. Για να αντιληφθούμε την σημασία του πρώτου φτάνει να παρατηρήσουμε την φύση: Όλα τα σαρκοβόρα, όταν ετοιμάζονται να επιτεθούν, δείχνουν τα δόντια τους, βγάζοντας έναν πολύ χαρακτηριστικό συριστικό ήχο που συνήθως τρέπει σε φυγή τον πιο αδύναμο αντίπαλο. Αυτή η αρχετυπική "φυσική" απειλή είναι ακριβώς ο μορφασμός της Μέδουσας.
Για το δεύτερο είναι απαραίτητο να πάρουμε υπόψη μας την αντίληψη των αρχαίων για το βλέμμα, σύμφωνα με την οποία το μάτι δεν βλέπει "παθητική" προσλαμβάνοντας απλώς την ανακλώμενη ακτινοβολία, αλλά "ενεργητικά" εκπέμποντας το ίδιο το φως. Σε αυτή την βάση γίνεται κατανοητή στην ουσία της η σημασία της έκφρασης «δεινόν δερκόμενη», "κοιτάζοντας τρομακτικά", που χαρακτηρίζει τη ματιά της Μέδουσας. Τα γουρλωμένα μάτια της εκπέμπουν "μαύρο φως", το παγερό σκοτάδι του θανάτου που πετρώνει και σκοτώνει. Έτσι το βλέμμα του τέρατος γίνεται το "κακό μάτι" κατεξοχήν, το απόλυτο εργαλείο της βασκανίας και συγχρόνως το πιο ισχυρό φυλαχτό.

Πέρα όμως από την όποια μαγική λειτουργία του το πραγματικά συναρπαστικό και συγχρόνως απόλυτα διδακτικό για την κοσμοαντίληψη των Ελλήνων είναι ο τρόπος της μετάλλαξης του ίδιου του συμβόλου. Για πολλά χρόνια η έρευνα θεωρούσε την Μέδουσα Rondanini, ένα εξιδανικευμένα ωραίο μαρμάρινο Γοργόνειο, ως το ρωμαϊκό αντίγραφο μιας πρωτότυπης Φειδιακής δημιουργίας και απέδιδε στην εμπνευσμένη σμίλη του μεγάλου δημιουργού τον εξανθρωπισμό του τέρατος.

Ωστόσο η άποψη αυτή, όσο και αν είναι γοητευτική, δεν στηρίζεται από τα δεδομένα. Στα βεβαιωμένα αντίγραφα του περίφημου χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς Παρθένου που δημιούργησε ο Φειδίας για τον Παρθενώνα, το Γοργόνειο στην αιγίδα, αλλά και στην ασπίδα της θεάς έχει χάσει τον τρομερό του χαρακτήρα μαζί με τις βαθιές ρυτίδες, τα σουβλερά δόντια και τα γουρλωμένα μάτια, αλλά διατηρώντας τα φουσκωμένα μάγουλα και την κρεμασμένη γλώσσα εξακολουθεί να είναι μια κάπως αστεία μάσκα-καρικατούρα, η ζωώδης ασκήμια της οποίας βρίσκεται σε απόλυτη αντίστιξη με την ιδανική ομορφιά της θεάς που μορφοποιεί με απόλυτο τρόπο το ιδανικό της αρετής του ορθού λόγου και του νόμου. Ο νέος αυτός τύπος κυριαρχεί σιγά-σιγά μετά το 400 π.Χ. την θέση του σε ένα εντελώς εξανθρωπισμένο Γοργόνειο με κλειστό στόμα και κανονικά χαρακτηριστικά γυναίκας, κάποτε μάλιστα πολύ ωραίας, που θα επικρατήσει μέχρι τα μέσα του 4ου αι. π.Χ.

Η εξέλιξη αυτή ολοκληρώνεται πιο γρήγορα στα μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα από ότι στις εσχατιές της περιφέρειας του ελληνικού κόσμου, ωστόσο στα ελληνιστικά χρόνια τα Γοργόνεια του «ωραίου τύπου» είναι πια παντού ο κανόνας και υπάρχουν παραδείγματα εξαιρετικής ομορφιάς, όπως το τεράστιο μαρμάρινο Γοργόνειο που κοσμούσε τα τείχη της Βέροιας, που θα γίνουν τα πρότυπα των μεταγενέστερων κλασικιστικών αντιγράφων, όπως η περίφημη Μέδουσα Rondanini.

Η Γοργώ, το αρχαϊκό τέρας που ήρθε από την ανατολή και έγινε η εικόνα του φόβου για την ελληνική τέχνη, στα χρόνια του Φειδία και του Περικλή δαμάστηκε, πήρε την μορφή καρικατούρας και έφτασε, πριν περάσουν δύο γενιές, να γίνει εικόνα απόλυτης ομορφιάς. Την εποχή που η αθηναϊκή ηγεμονία κατέρρεε και ο ελληνικός κόσμος συνταρασσόταν από αδιάκοπους πολέμους και ταραχές, ενώ η καθημερινή ζωή γινόταν όλο και πιο ανασφαλής, πιο λαμπρό, πιο γοητευτικό, πιο δοξαστικό από ποτέ, αναδύθηκε στην τέχνη το ιδανικό μιας αιώνιας άνοιξης, το αγλάϊσμα μιας αγέραστης ήβης. Ο θαλερός άντρας, ο ώριμος πολίτης, δίνει τη θέση του στον ερωτικό νέο: ο Ηρακλής, ο Ερμής, ο Διόνυσος φανερώνονται όχι πια σαν γενειοφόροι άντρες αλλά σαν αψεγάδιαστοι αγένειοι νέοι. Ποιος ασίγαστος έρωτας οδήγησε τη σμίλη; Ποια αρετή μεταμόρφωσε το τέρας; Ποιο είναι το μυστικό αυτής της τέχνης, της μοναδικής μέσα στους αιώνες;
Ας ακούσουμε τον Πλάτωνα που ζώντας ακριβώς αυτή την εποχή έγραψε με τον δικό του τρόπο τον ύμνο της άφθαρτης ομορφιάς σε έναν από τους πιο γοητευτικούς και σημαντικούς διαλόγους του, τον Φαίδρο: «το δε θείον καλόν, σοφόν, αγαθόν και παν ότι τοιούτον τούτοις δη τρέφεται τε και αύξεται μάλιστα γε το της ψυχής πτέρωμα, αισχρω δε και κακω και τοις εναντιοις φθίνει τε και διόλλυται.» δηλ. το θείο και ωραίο, σοφό, καλό και έχει όλες τις ιδιότητες που αρμόζουν σε αυτά. Με αυτές τρέφονται και μεγαλώνουν τα φτερά της ψυχής, ενώ από το άσχημο, το κακό και τις άλλες αντίθετες ιδιότητες φθείρονται και καταστρέφονται. (Φαίδρος 246). Κατατάσσοντας την ομορφιά στην πρώτη θέση της κλίμακας των χαρακτηριστικών του θεού, ο φιλόσοφος δηλώνει με τον πιο απόλυτο τρόπο την σημασία αυτής της αρετής στον κόσμο των ιδεών του. Υπηρετώντας το ιδανικό του ωραίου, η τέχνη μπορεί και πρέπει να γίνεται αγωγή ψυχής, οδηγός αρετής και η ομορφιά είναι, όπως διδάσκει ο φιλόσοφος, το αλάνθαστο κριτήριο (Πλ. Πολιτεία b-d).

Όπως στην τραγωδία ο ύψιστος πόνος γίνεται "ηδυσμένος λόγος" και υπακούει στο μέτρο, στην αρχαία ελληνική τέχνη ο φόβος ακόμη και μπροστά στον πόνο του θανάτου υποτάσσεται στη φόρμα της ομορφιάς. Το κάλλος λυτρώνει το τέρας, ο άνθρωπος ελευθερώνεται από τον φόβο. Νικητής και νικημένος «όλως ανδρείοι ουκ αισχρούς φόβους φοβούνται» (Πλ. Πρωταγόρας 360 Β), δεν τρέπονται σε φυγή, υπερασπίζουν τη θέση τους, μοιράζονται την ίδια αρετή και δικαιούνται και οι δυο το γέρας της ομορφιάς…

Γνωρίζοντας το χρέος τους, υπερασπίζοντας τη θέση τους στον κόσμο, οι πολεμιστές στα αετώματα του ναού της θεάς πεθαίνουν χαμογελώντας και νικούν για πάντα τον φόβο με την ομορφιά…

Αγγελική Κοτταρίδη


υγ και για να γυρίσουμε στα δικά μας, την επόμενη Παρασκευή φιλοξενούμενος blogger, ο Radio Marconi!!!

11 comments:

  1. Να σου πω, τι εγινε επιτελους με το Σακη θα μαθουμε?

    Σας ξερω καλα εσας τις παρθενοτσουλιτσες, πρωτα τα κανετε μετα τα καρπωνεστε και στο τελος μου κανεις την Παρθενα Φοντουκιδου.


    Ο ΛΑΟΣ ΔΕΝ ΞΕΧΝΑ
    Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΕΧΕΙ ΣΧΗΜΑΤΙΣΕΙ ΠΡΟΠΟΛΟΥ ΓΝΩΜΗ ΓΙΑ ΤΟ ΠΟΙΟΝ ΣΟΥ.

    ReplyDelete
  2. Πάλι είμαι με το google και προσπαθώ να μεταφρασω τις τόσες "δύσκολες" λέξεις. Πολύ όμορφο κείμενο Αγγελική, σε ευχαριστώ και πάλι :-D

    κι αυτός ο φόβος... στους αιώνες των αιώνων αμήν! τι κάνουμε στην πράξη, εκτός από το να τον προσωποποιούμε? στάσου να αρχίσω να φτιάχνω γιατρικό

    ReplyDelete
  3. Ίσως ο εξευμενισμός του φόβου μέσα από την αρχαία ελληνική τέχνη να πηγαίνει παράλληλα με την εξέλιξη του ίδιου του πολιτισμού στην αρχαία Ελλάδα. Στην κλασική Αθήνα που το μεγαλείο φτάνει στο απόγειο τον αιώνα του Περικλή με τον Παρθενώνα και το χρυσελεφάντινο άγαλμα της Αθηνάς Σωτήρος ο φόβος έχει εκλογικευτεί, έχει τιθασευθεί και έχει αποδεσμευτεί από τη σχέση του με κάτι υπεράνθρωπο και επομένως θείο. Γιατί προβάλλει το αντίπαλον δέος μιας άλλης θεότητας -και μάλιστα της σοφίας- όπως είναι η πρροστάτιδα των Αθηνών. Άγνωστο για ποιό λόγο καθόλη τη διάρκεια που διάβαζα τη σημερινή ανάρτηση -και σίγουρα επειδή πρόκειται για ένα από τα πιό αγαπημένα μου έργα- σκεφτόμουν τις Βάκχες του Ευριπίδη. Στο αποκορύφωμα αυτής λοιπόν της πολιτιστικής εξέλιξης που έχει οδηγήσει μεταξύ άλλων και στην εκλογίκευση του ενστίκτου του φόβου σε βαθμό και καρικατούρας ενδεχομένως στην ασπίδα της Αθηνάς ο Ευριπίδης με ένα γκροτέσκο έργο όπως οι Βάκχες κάνει ουσιαστικά μια νέα "εισήγηση" για το ένστικτο του φόβου και το σπέρμα που το γεννάει στον άνθρωπο και νομίζω έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ότι το εντοπίζει στην ίδια πια μέσα την ανθρώπινη ψυχοσύσταση και φύση σαν να μας λέει με το παράδειχγμα του Πενθέα, της Αγαύης και των οιστρήλατων Βακχών ότι οι ίδιοι οι φόβοι μας είναι οι αιτίες των αποτυχιών μας. Το πιό εντυπωσιακό δε είναι ότι στο συγκεκριμένο έργο ταξιδεύουμε ουσιαστικά πίσω στις απαρχές μιας ολόκληρης μυθολογίας και ενός πολιτισμού τελικά και μάλιστα μιας ολόκληρης μυθολογίας που δεν έχει να κάνει με έναν ακόμα ήρωα αλλά με του ίδιου του θεάτρου το θεό.
    Ευχαριστούμε και πάλι για την εμπνευσμένη ανάρτηση. Με έβαλε σε έναν ολόκληρο προβληματισμό. Δεν ξέρω αν τον εξέθεσα σωστά ωστε να γίνω αρκούντως σαφής αλλά θέλησα τουλάχιστον να τον εκφράσω :)

    ReplyDelete
  4. Kαλησπέρα!
    Μου άρεσε πολύ το άρθρο ολόκληρο! :)
    Να μάθουμε και τίποτα παραπάνω επιτέλους!

    ReplyDelete
  5. Άξιζε η αναμονή για το δεύτερο μέρος!

    ReplyDelete
  6. ...poly wraio keimeno...eyxaristoume poly Aggelikh...bravo kai se sena Pavle pou to evales edw...kalo s/k se kai tous 2...

    ...kai...ti egine me ton sakissss?...perimenoume...eipame na to kaneis koultoure to magazi alla o sakis einai sakis...ante grapse loool...

    @hfaistiwna...esy ksereis hdh polla na mh ma8eis alla! :ppp...

    h.u.g.Z.z & k.i.s.s.e.s

    ReplyDelete
  7. Πολλά ευχαριστώ και στους δυο σας. Ο επίλογος ήταν καταπληκτικός: "οι πολεμιστές στα αετώματα του ναού της θεάς πεθαίνουν χαμογελώντας και νικούν για πάντα τον φόβο με την ομορφιά…" φαντάζομαι όχι μόνο εξωτερική αλλά και ψυχική. Περιμένουμε κι άλλες σχετικές αναρτήσεις.

    ReplyDelete
  8. Αχ, αδελφέ μου, πάλι διάβασμα προβλέπω. Βρε συ, εχω και επιπεφυκίτιδα σου λεω...

    ReplyDelete
  9. Ωραία το αποθήκευσα και αυτό σε word... Την καλημέρα μου...

    Αμέτρητα Φιλιά

    ReplyDelete
  10. οι πολεμιστές στα αετώματα του ναού της θεάς πεθαίνουν χαμογελώντας και νικούν για πάντα τον φόβο με την ομορφιά…
    τι τέλεια κατάληξη ενός υπέροχου στο σύνολό του κειμένου

    ReplyDelete
  11. καλή εβδομάδα να έχεις Παύλο από αύριο!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!!

    ReplyDelete

Πόσα μυστήρια να λύσω πια?