Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Boomp3.com

Είναι πολύ δύσκολο να προλογίσω την σημερινή μου καλεσμένη και το κείμενο που μου εμπιστεύτηκε. Βαρύ το φορτίο, όταν πρόκειται για ένα άτομο, που έχει παρασημοφορηθεί με τον Σταυρό του Τάγματος του Φοίνικα, από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, τον κ. Κάρολο Παπούλια. Μία μαχόμενη αρχαιολόγο, μαθήτρια του μεγάλου μας αρχαιολόγου Μανώλη Ανδρόνικου και τολμώ να πω άξια συνεχίστρια του έργου του.

Μια γυναίκα που την θαυμάζω πολύ για το κουράγιο της, αλλά και για την αμέριστη αγάπη της για την Ελλάδα. Μια γυναίκα που έχω την τιμή να την γνωρίζω προσωπικά και που χωρίς να το ξέρει με έχει κάνει να βλέπω με άλλο μάτι την ζωή.

Μιλάω για την δρ. αρχαιολόγο Αγγελική Κοτταρίδη.

Για να μην σας κουράσω, το κείμενο είναι σε δύο μέρη. Το δεύτερο μέρος την άλλη Παρασκευή.

Αφιερωμένο στην παρέα της Τετάρτης, στο public και ειδικά στην φίλη Ρίτσα.

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΚΟΤΤΑΡΙΔΗ

Στην γλώσσα του έπους η λέξη φόβος σημαίνει κυριολεκτικά ‘φυγή, οπισθοχώρηση στη μάχη’ και κατ’ επέκταση ‘πανικός, το καταθλιπτικό συναίσθημα του κινδύνου που κυριεύει τον νικημένο στρατό και τον κάνει να τραπεί σε φυγή’. Στον Όμηρο (Ιλ. Ι 2) ο φόβος είναι παγερός, «κρυόεις». Συντρόφισσά του μόνιμη η τρομάρα.

Η γενεαλογία, το μέσο με το οποίο ο αρχαϊκός μύθος οργανώνει τον κόσμο, αρθρώνει τον χρόνο και αποκαλύπτει τον λόγο, ταξινομώντας την αλληλουχία των δομών, εντάσσει τον φόβο στα συμφραζόμενα του. Στις αρχές του 7ου προχριστιανικού αιώνα ο Ησίοδος λέει στην Θεογονία του: του Άρη «του γέννησε η Κυθέρεια δυο γιούς, τον Φόβο και τον Δείμο, τους τρομερούς, που με τον πατέρα τους τον πορθητή αντάμα στον παγερό τον πόλεμο τις πυκνές φάλαγγες των ανδρών κλονίζουν…». (Θεογονία 934)

Αδέρφια της Αρμονίας, της κόρης που γεννιέται και αυτή από το σμίξιμο του Άρη με την Αφροδίτη, ο Φόβος και ο Δείμος, που το όνομά του σημαίνει στην κυριολεξία τον τρόμο της μάχης, είναι ηνίοχοι στο άρμα του πατέρα τους και τον βοηθούν στο φονικό έργο του. Ο φυσικός τους χώρος είναι η μάχη. Και δεν είναι βέβαια τυχαίο πως στο κέντρο της ασπίδας του Αγαμέμνονα, του αρχηγού των πολιορκητών της Τροίας, εικονιζόταν η βλοσυρή Γοργώ, «δεινόν δερκόμενη», πλαισιωμένη από τον Δείμο και τον Φόβο. Η εικόνα του Φόβου στόλιζε και την μυθική ασπίδα του Ηρακλή στην μάχη του με τον Κύκνο: «Στο κέντρο της υπήρχε ο Φόβος αδαμάντινος, ακατονόμαστος που λοξοκοίταζε με μάτια αστραφτερά από τη φωτιά. Το στόμα του γεμάτο δόντια κάτασπρα, δεινά, απλησίαστα και επάνω στο βλοσυρό του μέτωπο η Έριδα η φοβερή πετούσε, τον τάραχο της μάχης ξεσηκώνοντας η ανελέητη».

Περίπου σύγχρονη με το έπος «Ασπίς του Ηρακλέους» ήταν η πολυδαίδαλη λάρνακα του Κύψελου, ένα ξύλινο κιβώτιο πλούσια διακοσμημένο με κάθε είδους παραστάσεις, που ο Παυσανίας το είδε στην Ολυμπία. Και εδώ, επάνω στην ασπίδα του Αγαμέμνονα απεικονιζόταν ο Φόβος με κεφάλι λιονταριού. Υπήρχε μάλιστα και επιγραφή «Αυτός είναι ο Φόβος των θνητών, εκείνος που τον κρατεί είναι ο Αγαμέμνονας». Είναι λοιπόν βέβαιο ότι στα αρχαϊκά χρόνια υπήρχαν παραστάσεις - προσωποποιήσεις του Φόβου. Πως έμοιαζαν; Δαίμονας με βλοσυρά μάτια και ανοιχτό στόμα που αφήνει να φανούν τα δόντια του ή υβριδική μορφή με σώμα ανθρώπου και κεφάλι λιονταριού.

Σε ένα ψηφιδωτό της αυτοκρατορικής εποχής αναγνωρίζουμε την μάσκα του φόβου που δείχνει απειλητικά τα δόντια του, μια μορφή ανθρώπινη που θυμίζει όμως έντονα θηρίο. Χαρακτηριστικό του τα άγρια γουρλωμένα μάτια, η γλώσσα που κρέμεται, τα πυκνά μαλλιά και γένια, Στο τόντο μιας μελανόμορφης κύλικας του 6ου προχριστιανικού αιώνα βρίσκεται μια δαιμονική μορφή που στη βιβλιογραφία συσχετίζεται με τη Γοργώ και ερμηνεύεται σαν πρόσωπο με τη μάσκα του τρόμου, χωρίς φίδια και φτερωτά υποδήματα - τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα των Γοργόνων - αλλά με γένια που δηλώνουν μονοσήμαντα την αρσενική του φύση ο φτερωτός αυτός δαίμονας πρέπει να είναι ο Φόβος που λύνει τα γόνατα και τρέπει σε φυγή τους άντρες, όπως τον περιγράφει η σύγχρονη με το αγγείο αρχαϊκή ποίηση.

Και ενώ η απεικόνισή του σαν αυθύπαρκτης οντότητας στην αρχαία τέχνη είναι σπάνια, το όνομα του Φόβου, ξεκινώντας από την σφαίρα του πολέμου και τα στενά συμφραζόμενα της μάχης, θα φτάσει ήδη στην κλασική εποχή να σημαίνει αυτήν καθαυτή την πεμπτουσία της έννοιας, το αίτιο και το αποτέλεσμά της, υπερκαλύπτοντας συνώνυμα και παράλληλα και αποκτώντας σχεδόν την σημερινή εννοιολογική ευρύτητα της λέξης φόβος. Αυτό δεν είναι βέβαια τυχαίο Εκτός από «πάντων πατήρ», ο πόλεμος ήταν για τους αρχαίους πανταχού παρών, μια καθημερινή πραγματικότητα, αφού κύριο καθήκον των αντρών ήταν η προάσπιση της πατρώας γης και φυσικά, όπου και όταν αυτό ήταν εφικτό, η επέκτασή της.

Κεντρικό στοιχείο της ζωής τους, ο πόλεμος είναι μια ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης για τους αρχαίους καλλιτέχνες που δεν κουράζονται από τα αετώματα και τις ζωφόρους των ναών μέχρι τα πήλινα αγγεία των συμποσίων να παρασταίνουν Γιγαντομαχίες, Αμαζονομαχίες, Κενταυρομαχίες και βέβαια τα Τρωικά, το μυθικό αρχέτυπο όλων των πολέμων. Εμπνευσμένες από την πραγματικότητα, αλλά εξυψωμένες στη σφαίρα του μύθου, οι σκηνές αυτές εντυπωσιάζουν με την συνέπεια της παραστατικότητάς τους, διατηρώντας ωστόσο μια πολύ επιλεκτική σχέση με ότι θα μπορούσε κανείς να χαρακτηρίσει ρεαλισμό. Έτσι, ενώ η ελληνική πεζομαχία γινόταν με μαζικούς σχηματισμούς, η τέχνη προτιμά την μάχη σώμα με σώμα. Η φάλαγγα απεικονίζεται σπανιότατα στα αρχαϊκά χρόνια και ποτέ στα κλασικά και κόμη και σε πολυπρόσωπες συνθέσεις τα ζεύγη των αντιπάλων είναι σαφώς διακριτά.

Οι πολεμιστές είναι σχεδόν πάντα γυμνοί ή μισόγυμνοι, το ανθρώπινο σώμα δοξάζεται και διατηρώντας ακέραια την αίγλη της ομορφιάς του νικά τον καταναγκασμό της βίας και το φόβου. Υπάρχουν ηττημένοι, θνήσκοντες, κάποτε ακόμη και νεκροί. Δεν υπάρχουν ποτέ ακρωτηριασμένοι ή παραμορφωμένοι. Όσο σφοδρή και αν είναι η σύγκρουση, ο ρεαλισμός της φρίκης που τα δικά μας μάτια έχουν συνηθίσει από τον κινηματογράφο και την τηλεόραση δεν έχει θέση στην τέχνη που υπηρετεί με συνέπεια την αρχή της «καλής αλλοίωσης». Ακόμη και προσωποποιήσεις που συμπυκνώνουν την έννοια του φόβου δεν ξεφεύγουν από τον κανόνα αυτόν: η τρομερή Έρις είναι μια ωραία, μερικές φορές φτερωτή, γυναίκα και ο ίδιος ο Θάνατος είναι ένας φτερωτός πολεμιστής που σε τίποτα δεν θυμίζει το φρικτό σκέλεθρο της νεότερης εικονογραφίας.

Οι ήρωες για να επιβάλουν το νόμο και την τάξη της πολιτισμένης κοινωνίας συγκρούονται με γίγαντες και κακούργους: ο Ανταίος, ο Γυρηνόης, ο μετάλλινος Τάλως ακόμη και ο κύκλωπας Πολύφημος στην τέχνη παίρνουν μορφή κανονικών ανθρώπων που ξεχωρίζουν μόνο με το μέγεθός τους ή γιατί είναι πιο δασύτριχοι και μακρυμάλληδες από το συνηθισμένο.

Έξω από τα τείχη της πόλης, στις ερημιές και στα άγρια δάση παραμονεύουν θηρία. Οι άνθρωποι νικούν τα αγρίμια, δαμάζουν τον φόβο της άγριας φύσης, Οι Στυμφαλίδες όρνιθες, ο Ερυμάνθιος κάπρος, ο Κνώσιος ταύρος, ο λέων της Νεμέας είναι απλά ζώα. Ακόμη και το κήτος της Τροίας δεν είναι τίποτα άλλο από ένα τεράστιο ψάρι. Στις εικόνες τα ζώα εκφράζουν το μέτρο τη φύσης που υποτάσσεται στη δύναμη των ανθρώπων, όπως ο μη λόγος στον λόγο.

Στη γη πέρα από τη θάλασσα, στους παραδεισένιους κήπους των εξωτικών νησιών παραμονεύουν δράκοι. Επικίνδυνοι για τους εισβολείς, απροσδόκητα οικείοι με τις νύμφες και τις ιέρειες που τους συντροφεύουν εμφανίζονται σαν ήσυχα μεγάλα φίδια κουλουριασμένοι γύρω από τα δένδρα, ενώ οι γρύπες, οι φύλακες των μακρινών θησαυρών, μισοί αητοί, μισοί λιοντάρια εντυπωσιάζουν περισσότερο με τη μεγαλοπρέπεια παρά με την αγριάδα τους.

Αλλόκοτα πλάσματα, στοιχειά και τέρατα «δεινά πέλωρα» η τρισώματη Χίμαιρα, η πολυκέφαλη Ύδρα, ο Μινώταυρος στοιχειώνουν τα περάσματα, πραγματικά ή συμβολικά. Όμως ακόμη και αυτά αντιμέτωπα με τους ήρωες υποτάσσονται στην δύναμη του μέτρου, ακόμη και ο Κέρβερος, ο αδυσώπητος φύλακας του Άδη, μπροστά στον Ηρακλή γίνεται ένα ήμερο σκυλί και αναγνωρίζεται μόνον από τα πολλά κεφάλια του.

Στον αντίποδα του πολιτισμού, ανάμεσα στον άνθρωπο και το ζώο, βρίσκονται οι Κένταυροι και οι Σάτυροι. Με εξαίρεση τον Χείρωνα βίαιοι άρπαγες και καταστροφείς οι πρώτοι, παραδομένοι στη μέθη και την αχαλίνωτη ηδονή οι δεύτεροι, μπορούν να είναι ρυτιδωμένοι και άσχημοι, όμως οι φάτσες τους μάλλον διασκεδάζουν παρά τρομάζουν τον θεατή.

Σε ένα άλλο επίπεδο φόβου οδηγούν δαίμονες με τη μορφή γυναικών. Εκπρόσωποι της θεϊκής δύναμης οι Αρπυίες - ωραίες φτερωτές κόρες - κατεβαίνουν από τον ουρανό να τιμωρήσουν τον ιερόσυλο. Γεννήματα του άγραφου νόμου οι Ερινύες στροβιλίζονται γύρω από τον φταίχτη κραδαίνοντας φίδια, κρατώντας μπροστά του τον καθρέφτη… Άγγελος του θανάτου η τρισυπόστατη σφίγγα φυλάγει τα μνημεία των νεκρών και βασανίζει τους ζωντανούς με το αίνιγμά της. Από την ανατολή έφερε το κορμί του ζώου, στους Έλληνες χρωστά το κεφάλι ωραίας γυναίκας που σαγηνεύει με τη ματιά της τους αιώνες.

Μακριά από τις πόλεις των ανθρώπων, έξω από τους νόμους και τον πολιτισμό βασιλεύει το χάος, η αταξία και ο φόβος του αγνώστου. Το μυστικό πέρασμα ανάμεσα στον πολιτισμό και την αγριότητα, τη ζωή και τον θάνατο, το φυσικό και το υπερφυσικό στοιχειώνουν όντα αλλόκοτα. Εδώ δεν αρκεί η γενναιότητα. Για να ξεφύγει κανείς τον κίνδυνο χρειάζεται γνώση. Στον παράδεισο της Κίρκης ο κυνηγός γίνεται θήραμα. Το ολόγυμνο κορμί της θεάς - μάγισσας, μοναδική εξαίρεση και απόλυτη ανατροπή των συμβάσεων της αρχαϊκής τέχνης γίνεται πηγή δέους. Στο αγκάλιασμά της ελλοχεύει ο φόβος τους ευνουχισμού. Στο κρεβάτι της ο Οδυσσέας θα μάθει τον δρόμο που οδηγεί στον θάνατο και αυτόν που φέρνει πίσω στη ζωή…

Γύρω από το μαγεμένο νησί της Κίρκης φωλιάζουν θανάσιμοι κίνδυνοι: όλοι γένους θηλυκού και όλοι στην πραγματικότητα ανίκητοι. Η Χάρυβδις, η σκοτεινή τρύπα που όλα τα καταπίνει, όσο ξέρουμε δεν απεικονίζεται στην αρχαία τέχνη. Η Σκύλα στις σπάνιες παραστάσεις της έχει στήθος και κεφάλι ωραίας γυναίκας, οι Σειρήνες, οι Μούσες του επέκεινα, πουλιά με κεφάλια κοριτσιών βασανίζουν με τη γητειά του τραγουδιού τους τον δύστυχο άντρα που τις αντιμετωπίζει παθητικά, «δεμένος πισθάγκωνα στο μεσιανό κατάρτι»…

Στη γλώσσα του έπους η λέξη που χρησιμοποιείται για την ερωτική συνεύρεση είναι το ρήμα "δάμνυμι", δηλ. δαμάζω. "Δμώες", δηλ. σκλάβες, και "δάμαρτες", δηλ. σύζυγοι, οι γυναίκες πρέπει να "δαμαστούν" από τους άντρες για να αποκτήσουν μια θέση στην κοινωνική τάξη της πατριαρχίας. Η υποταγή οδηγεί στην πόλωση. Οι ισχυροί πληρώνουν τα επίχειρα της επικράτησής τους: άγχος ανατροπής και βαθύς υποσυνείδητος φόβος… Έξω από τις νόρμες της πολιτισμένης κοινωνίας το "άγριο" θηλυκό γίνεται η προσωποποίηση του πιο τρομαχτικού εφιάλτη.
Στις εσχατιές, πέρα από την θάλασσα, κοντά στη Νύχτα κατοικούν οι Γοργόνες. Κόρες του Φόρκυος και της Κητούς, των δύο αρχέγονων θαλάσσιων τεράτων, οι δύο είναι αθάνατες και η Τρίτη θνητή. Το όνομα Γοργώ σημαίνει άγρια, βλοσυρή, σκυθρωπή, φοβερή και οι τρεις φριχτές και κακάσχημες Γοργόνες είναι οι μόνες μορφές της αρχαίας τέχνης που κερδίζουν επάξια τον χαρακτηρισμό "τέρας".

Σύμφωνα με τον μύθο όποιος αντίκριζε τις Γοργόνες πέτρωνε από τον φόβο. Η θνητή Γοργώ, η Μέδουσα, που το όνομά της, η ουσιαστικοποιημένη μετοχή του ρήματος μέδω, σημαίνει "αυτή που κυβερνά", αλλά και αυτή που "προστατεύει", έσμιξε με τον Ποσειδώνα. Πριν γεννήσει, ήρθε ο Περσέας: φορώντας τα φτερωτά πέδιλα και το σκουφί του Άδη που τον έκανε αόρατο, πλησίασε το τέρας και χωρίς να κοιτάζει του έκοψε το κεφάλι που το έκρυψε μέσα στο μαγικό σακούλι του. Από τον κομμένο λαιμό της Μέδουσας ξεπήδησαν οι γιοί της, το φτερωτό άλογο, ο Πήγασος και ο Χρυσάορας, ο γίγαντας με το χρυσό σπαθί. Οι δύο αθάνατες Γοργόνες κυνήγησαν τον φονιά της αδελφής τους. Τον έσωσε η Αθηνά και αυτός χάρισε στη θεά το κομμένο κεφάλι της Γοργόνας να σπέρνει με αυτό τον τρόμο στους εχθρούς της.

Η ιδέα του τέρατος έρχεται από την ανατολή, από δαίμονες, όπως η Λαμαστού που είναι ο πρόγονος της Λίλιθ. Στην Ελλάδα αποκτά τον μύθο και τα επί μέρους χαρακτηριστικά και γνωρίζει μια πολύ ενδιαφέρουσα εξέλιξη που στο τέλος οδηγεί στην μετάλλαξη. Ο μύθος της Μέδουσας, καταγραμμένος στο έπος, είναι ένας από τους πιο παλιούς και οπωσδήποτε από τους πιο δημοφιλείς στην αρχαϊκή τέχνη. Η στιγμή του φόνου της από τον Περσέα και η καταδίωξη του ήρωα από τις τερατόμορφες Γοργόνες εμφανίζονται με εντυπωσιακή συχνότητα ήδη από τον 7Ο προχριστιανικό αιώνα στην πλαστική, στην μικροτεχνία και στην αγγειογραφία.

ΤΕΛΟΣ ΠΡΩΤΟΥ ΜΕΡΟΥΣ