Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

Boomp3.com

Σε συνέχεια της προηγούμενης Παρασκευής, το δεύτερο μέρος της ομιλίας της αρχαιολόγου Αγγελικής Κοτταρίδη.

Η ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΦΟΒΟΥ

ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ

μέρος 2ο

Στα κλασικά χρόνια η απεικόνιση αυτού του μύθου περιορίζεται κυρίως στην αγγειογραφία που κάποτε έχει τα στοιχεία αυτού που σήμερα θα λέγαμε λαϊκή τέχνη. Αξίζει να παρατηρήσει κανείς τρεις αγγειογραφίες στις οποίες αποτυπώνεται με πολύ χαρακτηριστικό τρόπο η εξέλιξη της αντίληψης για το μύθο των Γοργόνων: Στην πρώτη, ζωγραφισμένη πριν από τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ., δεσπόζει το θνήσκον ακέφαλο σώμα της φτερωτής Μέδουσας τα τερατώδη στοιχεία όμως έχουν εξαφανιστεί, δεν υπάρχουν φίδια ούτε οι αγριεμένες Γοργόνες και το κομμένο κεφάλι που μισοφαίνεται από το σακούλι του Περσέα εξακολουθεί να είναι άσχημο αλλά πιο αστείο παρά τρομακτικό. Στην δεύτερη εικόνα που χρονολογείται μετά τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ., κυριαρχεί ο ήρωας που αποστρέφοντας το κεφάλι αποκεφαλίζει τη Μέδουσα που δεν είναι πια τέρας. Με μάτια κλειστά, ωραία και ανήμπορη, παραδομένη στο θάνατο, αν δεν είχε φτερά θα την μπέρδευε κανείς με λαβωμένη Αμαζόνα. Στην Τρίτη εικόνα που έγινε τον 4ο αιώνα υπάρχει μόνο ο ήρωας και η θεά ανάμεσά τους, στα χέρια της Αθηνάς, το κομμένο κεφάλι της ωραίας ποια Μέδουσας και το αντικαθρέφτισμά της στην ασπίδα του Περσέα. Μέσα σε λίγες γενικές η ελληνική τέχνη εξανθρώπισε το τέρας…

Ας δούμε όμως λίγο καλύτερα την φοβερή Γοργώ: Σαν «πότνια θηρών», πλαισιωμένη από άγρια λιοντάρια, τον "φόβο των θνητών", και τα δύο παιδιά της, τον Πήγασο και τον Χρυσάορα, δεσπόζει στο αέτωμα του ναού της Άρτεμης στην Κέρκυρα, ενός από τους πιο παλιούς αρχαϊκούς ναούς που γνωρίζουμε, ορίζοντας τον χώρο του ιερού, σπέρνοντας θείο δέος σε όσους την αντικρίζουν. Το φτερωτό της σώμα - σώμα γυναίκας, δυνατό και ρωμαλέο - δε διαφέρει σε τίποτα από τις υπόλοιπες φτερωτές γυναικείες μορφές της αρχαϊκής τέχνης. Το τέρας εκδηλώνεται στο κεφάλι: με φίδια να τυλίγονται ανάμεσα στις μπούκλες των μαλλιών, με το βαθιά ρυτιδωμένο πρόσωπο, τα γουρλωμένα μάτια και την πλακουτσωτή ζωώδη μύτη η Γοργώ δείχνει τα τρομερά της δόντια, κοιτάζοντας πάντα κατάφατσα τον θεατή.

Το φριχτό κεφάλι της, αυτό το κεφάλι που και νεκρό κρατάει ακέραιη την τρομερή δύναμή του, είναι το όπλο της, το σκιάχτρο κατεξοχήν του αρχαίου κόσμου. Ο Οδυσσέας, άντρας ώριμος, ήρωας δοκιμασμένος σε χίλιους κινδύνους, την πιο κρίσιμη στιγμή του ταξιδιού του, ενώ είναι στον Κάτω Κόσμο και μιλάει με τους νεκρούς, νιώθει να πρασινίζει από την τρομάρα στην ιδέα και μόνον πως μπορεί να του στείλει η Περσεφόνη το κεφάλι της Μέδουσας και το βάζει κυριολεκτικά στα πόδια.
Η γλώσσα που κρέμεται ανάμεσα από τα ανοιχτά χείλη, τα σουβλερά δόντια, τα γουρλωμένα μάτια, τα φίδια οδήγησαν τον Φρόυντ να συσχετίσει σε μια ψυχαναλυτική προσέγγιση τη Γοργώ με το άγχος του ευνουχισμού και να αναγνωρίσει σε αυτήν μια «Vagina Dentata», μια προσέγγιση που βρήκε πολλούς οπαδούς τα τελευταία χρόνια.

Αξίζει όμως να τονιστεί και μια άλλη διάσταση: αρχετυπική μάσκα του φόβου το Γοργόνειο, βαλμένο επάνω στην αιγίδα της Αθηνάς, γίνεται το πιο αποτελεσματικό όπλο της θεάς εναντίον των εχθρών της. Στην πραγματικότητα η δράση του Γοργόνειου εξαρτάται από την θέση που έχει κανείς σε σχέση με αυτό. Όταν βρίσκεται απέναντί του, σαν αντίπαλος, είναι άκρως επικίνδυνο ακόμη και θανατηφόρο, όταν βρίσκεται πίσω του, σαν κάτοχος, το Γοργόνειο αποδεικνύεται ατίμητος θησαυρός: γεννώντας τον φόβο τρέπει σε φυγή τον εχθρό και αποτρέπει το κακό. Έτσι το Γοργόνειο καταξιώνεται σαν το δυνατότερο φυλαχτό του αρχαίου κόσμου. Λειτουργώντας ως το κατεξοχήν αλεξίκακον, η μάσκα φόβου βρίσκεται παντού: στις ασπίδες και τους θώρακες των πολεμιστών, στα ρούχα και στα κοσμήματα των γυναικών, στους τάφους, στους ναούς, στα νομίσματα, στα τείχη των πόλεων και όπου αλλού μπορεί κανείς να φανταστεί.

Το άλλο φυλαχτό-ξόρκι-σκιάχτρο του αρχαίου κόσμου είναι ο απειλητικά ορθωμένος πέτρινος φαλλός. Ανεικονικό σύμβολο - ένας σωρός από πέτρες - , λίθινη εικόνα - άγαλμα του φαλλού - ή ιθυφαλλική ερμαϊκή στήλη, σημαίνει τα όρια και δηλώνει τον κίνδυνο, αν τολμήσει κανείς να τα παραβιάσει, αφού τον τόπο αυτόν τον υπερασπίζονται «βαρβάτοι άντρες». Μελέτες έχουν δείξει ότι η επίδειξη των γεννητικών οργάνων σε στύση είναι μια χαρακτηριστική απειλητική συμπεριφορά που παρατηρείται όχι μόνον στους ανθρώπους αλλά και στους πιθήκους.

Ας επιστρέψουμε όμως στο Γοργόνειο. Από πού εκπορεύεται στην πραγματικότητα η τρομακτική του δύναμη; Εκτός από την ψυχαναλυτική προσέγγιση που κινείται κυρίως στο επίπεδο της μοντέρνας ερμηνείας, αξίζει, νομίζω, να προσέξει κανείς ακόμη δύο στοιχεία, που αποτελούν εικονογραφικά χαρακτηριστικά με ιδιαίτερη σημασία: τα γυμνωμένα δόντια και τα γουρλωμένα μάτια που κοιτάζουν κατευθείαν τον θεατή. Για να αντιληφθούμε την σημασία του πρώτου φτάνει να παρατηρήσουμε την φύση: Όλα τα σαρκοβόρα, όταν ετοιμάζονται να επιτεθούν, δείχνουν τα δόντια τους, βγάζοντας έναν πολύ χαρακτηριστικό συριστικό ήχο που συνήθως τρέπει σε φυγή τον πιο αδύναμο αντίπαλο. Αυτή η αρχετυπική "φυσική" απειλή είναι ακριβώς ο μορφασμός της Μέδουσας.
Για το δεύτερο είναι απαραίτητο να πάρουμε υπόψη μας την αντίληψη των αρχαίων για το βλέμμα, σύμφωνα με την οποία το μάτι δεν βλέπει "παθητική" προσλαμβάνοντας απλώς την ανακλώμενη ακτινοβολία, αλλά "ενεργητικά" εκπέμποντας το ίδιο το φως. Σε αυτή την βάση γίνεται κατανοητή στην ουσία της η σημασία της έκφρασης «δεινόν δερκόμενη», "κοιτάζοντας τρομακτικά", που χαρακτηρίζει τη ματιά της Μέδουσας. Τα γουρλωμένα μάτια της εκπέμπουν "μαύρο φως", το παγερό σκοτάδι του θανάτου που πετρώνει και σκοτώνει. Έτσι το βλέμμα του τέρατος γίνεται το "κακό μάτι" κατεξοχήν, το απόλυτο εργαλείο της βασκανίας και συγχρόνως το πιο ισχυρό φυλαχτό.

Πέρα όμως από την όποια μαγική λειτουργία του το πραγματικά συναρπαστικό και συγχρόνως απόλυτα διδακτικό για την κοσμοαντίληψη των Ελλήνων είναι ο τρόπος της μετάλλαξης του ίδιου του συμβόλου. Για πολλά χρόνια η έρευνα θεωρούσε την Μέδουσα Rondanini, ένα εξιδανικευμένα ωραίο μαρμάρινο Γοργόνειο, ως το ρωμαϊκό αντίγραφο μιας πρωτότυπης Φειδιακής δημιουργίας και απέδιδε στην εμπνευσμένη σμίλη του μεγάλου δημιουργού τον εξανθρωπισμό του τέρατος.

Ωστόσο η άποψη αυτή, όσο και αν είναι γοητευτική, δεν στηρίζεται από τα δεδομένα. Στα βεβαιωμένα αντίγραφα του περίφημου χρυσελεφάντινου αγάλματος της Αθηνάς Παρθένου που δημιούργησε ο Φειδίας για τον Παρθενώνα, το Γοργόνειο στην αιγίδα, αλλά και στην ασπίδα της θεάς έχει χάσει τον τρομερό του χαρακτήρα μαζί με τις βαθιές ρυτίδες, τα σουβλερά δόντια και τα γουρλωμένα μάτια, αλλά διατηρώντας τα φουσκωμένα μάγουλα και την κρεμασμένη γλώσσα εξακολουθεί να είναι μια κάπως αστεία μάσκα-καρικατούρα, η ζωώδης ασκήμια της οποίας βρίσκεται σε απόλυτη αντίστιξη με την ιδανική ομορφιά της θεάς που μορφοποιεί με απόλυτο τρόπο το ιδανικό της αρετής του ορθού λόγου και του νόμου. Ο νέος αυτός τύπος κυριαρχεί σιγά-σιγά μετά το 400 π.Χ. την θέση του σε ένα εντελώς εξανθρωπισμένο Γοργόνειο με κλειστό στόμα και κανονικά χαρακτηριστικά γυναίκας, κάποτε μάλιστα πολύ ωραίας, που θα επικρατήσει μέχρι τα μέσα του 4ου αι. π.Χ.

Η εξέλιξη αυτή ολοκληρώνεται πιο γρήγορα στα μεγάλα καλλιτεχνικά κέντρα από ότι στις εσχατιές της περιφέρειας του ελληνικού κόσμου, ωστόσο στα ελληνιστικά χρόνια τα Γοργόνεια του «ωραίου τύπου» είναι πια παντού ο κανόνας και υπάρχουν παραδείγματα εξαιρετικής ομορφιάς, όπως το τεράστιο μαρμάρινο Γοργόνειο που κοσμούσε τα τείχη της Βέροιας, που θα γίνουν τα πρότυπα των μεταγενέστερων κλασικιστικών αντιγράφων, όπως η περίφημη Μέδουσα Rondanini.

Η Γοργώ, το αρχαϊκό τέρας που ήρθε από την ανατολή και έγινε η εικόνα του φόβου για την ελληνική τέχνη, στα χρόνια του Φειδία και του Περικλή δαμάστηκε, πήρε την μορφή καρικατούρας και έφτασε, πριν περάσουν δύο γενιές, να γίνει εικόνα απόλυτης ομορφιάς. Την εποχή που η αθηναϊκή ηγεμονία κατέρρεε και ο ελληνικός κόσμος συνταρασσόταν από αδιάκοπους πολέμους και ταραχές, ενώ η καθημερινή ζωή γινόταν όλο και πιο ανασφαλής, πιο λαμπρό, πιο γοητευτικό, πιο δοξαστικό από ποτέ, αναδύθηκε στην τέχνη το ιδανικό μιας αιώνιας άνοιξης, το αγλάϊσμα μιας αγέραστης ήβης. Ο θαλερός άντρας, ο ώριμος πολίτης, δίνει τη θέση του στον ερωτικό νέο: ο Ηρακλής, ο Ερμής, ο Διόνυσος φανερώνονται όχι πια σαν γενειοφόροι άντρες αλλά σαν αψεγάδιαστοι αγένειοι νέοι. Ποιος ασίγαστος έρωτας οδήγησε τη σμίλη; Ποια αρετή μεταμόρφωσε το τέρας; Ποιο είναι το μυστικό αυτής της τέχνης, της μοναδικής μέσα στους αιώνες;
Ας ακούσουμε τον Πλάτωνα που ζώντας ακριβώς αυτή την εποχή έγραψε με τον δικό του τρόπο τον ύμνο της άφθαρτης ομορφιάς σε έναν από τους πιο γοητευτικούς και σημαντικούς διαλόγους του, τον Φαίδρο: «το δε θείον καλόν, σοφόν, αγαθόν και παν ότι τοιούτον τούτοις δη τρέφεται τε και αύξεται μάλιστα γε το της ψυχής πτέρωμα, αισχρω δε και κακω και τοις εναντιοις φθίνει τε και διόλλυται.» δηλ. το θείο και ωραίο, σοφό, καλό και έχει όλες τις ιδιότητες που αρμόζουν σε αυτά. Με αυτές τρέφονται και μεγαλώνουν τα φτερά της ψυχής, ενώ από το άσχημο, το κακό και τις άλλες αντίθετες ιδιότητες φθείρονται και καταστρέφονται. (Φαίδρος 246). Κατατάσσοντας την ομορφιά στην πρώτη θέση της κλίμακας των χαρακτηριστικών του θεού, ο φιλόσοφος δηλώνει με τον πιο απόλυτο τρόπο την σημασία αυτής της αρετής στον κόσμο των ιδεών του. Υπηρετώντας το ιδανικό του ωραίου, η τέχνη μπορεί και πρέπει να γίνεται αγωγή ψυχής, οδηγός αρετής και η ομορφιά είναι, όπως διδάσκει ο φιλόσοφος, το αλάνθαστο κριτήριο (Πλ. Πολιτεία b-d).

Όπως στην τραγωδία ο ύψιστος πόνος γίνεται "ηδυσμένος λόγος" και υπακούει στο μέτρο, στην αρχαία ελληνική τέχνη ο φόβος ακόμη και μπροστά στον πόνο του θανάτου υποτάσσεται στη φόρμα της ομορφιάς. Το κάλλος λυτρώνει το τέρας, ο άνθρωπος ελευθερώνεται από τον φόβο. Νικητής και νικημένος «όλως ανδρείοι ουκ αισχρούς φόβους φοβούνται» (Πλ. Πρωταγόρας 360 Β), δεν τρέπονται σε φυγή, υπερασπίζουν τη θέση τους, μοιράζονται την ίδια αρετή και δικαιούνται και οι δυο το γέρας της ομορφιάς…

Γνωρίζοντας το χρέος τους, υπερασπίζοντας τη θέση τους στον κόσμο, οι πολεμιστές στα αετώματα του ναού της θεάς πεθαίνουν χαμογελώντας και νικούν για πάντα τον φόβο με την ομορφιά…

Αγγελική Κοτταρίδη


υγ και για να γυρίσουμε στα δικά μας, την επόμενη Παρασκευή φιλοξενούμενος blogger, ο Radio Marconi!!!